مروری بر زندگی و آثار شهید والامقام سید مرتضی آوینی

مروری بر زندگی و آثار شهید سید مرتضی آوینی

شهید سید مرتضی آوینی در شهریور سال 1326 در شهر ری متولد شد. تحصیلات ابتدایی و متوسطه خود را در شهرهای زنجان، کرمان و تهران به پایان رساند و سپس به عنوان دانشجوی معماری وارد دانشکده هنرهای زیبای دانشگاه تهران شد. او از کودکی با هنر انس داشت؛ شعر می سرود، داستان و مقاله می نوشت و نقاشی می کرد. تحصیلات دانشگاهی اش را نیز در رشته ای به انجام رساند که با طبع هنری او سازگار بود، ولی بعد از پیروزی انقلاب اسلامی معماری را کنار گذاشت و به اقتضای ضرورت های انقلاب به فیلمسازی پرداخت:

«حقیر دارای فوق لیسانس معماری از دانشکده هنرهای زیبا هستم، اما کاری را که اکنون انجام می دهم نباید با تحصیلاتم مربوط دانست. حقیر هر چه آموخته ام از خارج دانشگاه است. بنده با یقین کامل می گویم که تخصص حقیق در سایه تعهد اسلامی به دست می آید و لاغیر. قبل از انقلاب بنده فیلم نمی ساخته ام، اگر چه با سینما آشنایی داشته ام. اشتغال اساسی حقیر قبل از انقلاب در ادبیات بوده است ... با شروع انقلاب تمام نوشته های خویش را- اعم از تراوشات فلسفی، داستان های کوتاه، اشعار و ... – در چند گونی ریختم و سوزاندم و تصمیم گرفتم که دیگر چیزی که «حدیث نفس» باشد ننویسم و دیگر از «خودم» سخنی به میان نیاورم ... سعی کردم که «خودم» را از میان بردارم تا هر چه هست خدا باشد، و خدا را شکر بر این تصمیم وفادار مانده ام. البته آنچه که انسان می نویسد همیشه تراوشات درونی خود اوست؛ همه هنرها اینچنین هستند. کسی هم که فیلم می سازد، اثرش تراوشات درونی خود اوست، اما اگر انسان خود را در خدا فانی کند، آنگاه این خداست که در آثار او جلوه گر می شود. حقیر اینچنین ادعایی ندارم، ولی سعیم بر این بوده است.»

شهید آوینی فیلمسازی را در اوایل پیروزی انقلاب با ساختن چند مجموعه درباره غائله گنبد (مجموعه شش روز در ترکمن صحرا)، سیل خوزستان و ظلم خوانین (مجموعه مستند خان- گزیده ها) آغاز کرد:

«با شروع کار جهاد سازندگی در سال 58 به روستاها رفتیم که برای خدا بیل بزنیم. بعدها ضرورت های موجود رفته رفته ما را به فیلمسازی کشاند ... ما از ابتدا در گروه جهاد نیتمان این بود که نسبت به همه وقایعی که برای انقلاب اسلامی و نظام پیش می آید عکس العمل نشان بدهیم. مثلا سیل خوزستان که واقع شد، همان گروهی که بعدها مجموعه حقیقت را ساختیم، به خوزستان رفتیم و یک گزارش مفصل تهیه کردیم. آن گزارش در واقع جزو اولین کارهایمان در گروه جهاد بود. بعد، غائله خسرو و ناصر قشقایی پیش آمد و ما به فیروزآباد، آباده و مناطق درگیری رفتیم ... وقتی فیروزآباد در محاصره بود، ما با مشکلات زیادی از خط محاصره گذشتیم و خودمان را به فیروزآباد رساندیم. در واقع اولین صحنه های جنگ را ما در آنجا، در جنگ با خوانین گرفتیم.»

گروه جهاد اولین گروهی بود که بلافاصله بعد از شروع جنگ به جبهه رفت. دو تن از اعضای گروه در همان روزهای اول جنگ در قصر شیرین اسیر شدند و نفر سوم، در حالی که تیر به شانه اش خورده بود، از حلقه محاصره گریخت. گروه بار دیگر تشکل یافت و در روزهای محاصره خرمشهر برای تهیه فیلم وارد این شهر شد:

«وقتی به خرمشهر رسیدیم هنوز خونین شهر نشده بود. شهر هنوز سر پا بود، اگر چه احساس نمی شد که این حالت زیاد پر دوام باشد و زیاد هم دوام نیاورد. ما به تهران بازگشتیم و شبانه روز پای میز موویلا کار کردیم. تا اولین فیلم مستند جنگی درباره خرمشهر از تلویزیون پخش شد: فتح خون.»

مجموعه یازده قسمتی «حقیقت» کار بعدی گروه محسوب می شد که یکی از هدف‌های آن ترسیم علل سقوط خرمشهر بود:

«یک هفته ای نگذشته بود که خرمشهر سقوط کرد و ما در جستجوی حقیقت ماجرا به آبادان رفتیم که سخت در محاصره بود. تولید مجموعه حقیقت این گونه آغاز شد.»

کار گروه جهاد در جبهه ها ادامه یافت و با شروع عملیات والفجر هشت، شکل کاملا منسجم و به هم پیوسته ای پیدا کرد. آغاز تهیه مجموعه زیبا و ماندگار روایت فتح که بعد از این عملیات تا پایان جنگ به طور منظم از تلویزیون پخش شد، به همین ایام بازمی گردد. شهید آوینی درباره انگیزه گروه جهاد در ساختن این مجموعه که شامل بیش از هفتاد برنامه است چنین می گوید:

«انگیزش درونی هنرمندانی که در واحد تلویزیونی جهاد سازندگی جمع آمده بودند آنها را به جبهه های دفاع مقدس می کشاند نه وظایف و تعهدات اداری. روح کارمندی نمی توانست در این عرصه منشأ فعل و اثر باشد. گروه های فیلمبرداری ما با همان انگیزه هایی که رزم آوران را به جبهه کشانده بود کار می کردند، داوطلبانه و بدون چشمداشت مالی، در کمال قناعت و شجاعت و آماده برای شهادت. اینجا عرصه ای نبود که فقط پای تکنیک یا هنر در میان باشد ... بچه های ما تا سال 1367 که به ناگزیر تسلیم سیستم های برآورد مالی و فنی تلویزیون شدیم جز حقوق ماهیانه جهاد سازندگی یا سپاه پاسداران که از هفت هزار تومان بالاتر نمی کشید، چیزی دریافت نمی کردند. نمی دانم چطور شده بود که این اواخر، یعنی سال 1366، بنیاد فارابی به یاد ما افتاده بود و نود هزار تومان به واحد تلویزیونی جهاد سازندگی هدیه کرده بود. همین مختصر را نیز بچه ها غالبا به خانواده شهدایمان هدیه کردند.»

«... اولین شهیدی که دادیم علی طالبی بود که در عملیات طریق القدس به شهادت رسید و آخرینشان مهدی فلاحت پور است که در لبنان شهید شد ... و خوب، دیگر چیزی برای گفتن نمانده است، جز آنکه ما خسته نشده ایم و اگر باز هم جنگی پیش بیاید که پای انقلاب اسلامی در میان باشد، ما حاضریم. می دانید، زنده ترین روزهای زندگی یک «مرد» آن روزهایی است که در مبارزه می گذراند و زندگی در تقابل با مرگ است که خودش را نشان می دهد.»

اواخر سال 1370 «مؤسسه فرهنگی روایت فتح» به فرمان مقام معظم رهبری تأسیس شد تا به کار فیلمسازی مستند و سینمایی درباره دفاع مقدس بپردازد و تهیه مجموعه «روایت فتح» را که بعد از پذیرش قطعنامه رها شده بود ادامه دهد. شهید آوینی و گروه فیلمبرداران روایت فتح سفر به مناطق جنگی را از سر گرفتند و طی مدتی کمتر از یک سال کار تهیه شش برنامه از مجموعه ده قسمتی «شهری در آسمان» را به پایان رساندند و مقدمات تهیه مجموعه های دیگری را درباره آبادان، سوسنگرد، هویزه و فکه تدارک دیدند. «شهری در آسمان» که به واقعه محاصره، سقوط و بازپس گیری خرمشهر می پرداخت در ماه های آخر حیات زمینی شهید آوینی از تلویزیون پخش شد، اما برنامه وی برای تکمیل این مجموعه و ساختن مجموعه های دیگر با شهادتش در روز جمعه بیستم فروردین 1372 در قتلگاه فکه ناتمام ماند.

شهید آوینی فعالیت مطبوعاتی خود را در اواخر سال 1362، همزمان با مشارکت در جبهه ها و تهیه فیلم های مستند درباره جنگ، با نگارش مقالاتی در ماهنامه «اعتصام»، ارگان انجمن های اسلامی که از سوی سازمان تبلیغات منتشر می شد، آغاز کرد. این مقالات طیف وسیعی از موضوعات سیاسی، حکمی، اعتقادی و عبادی را در بر می گرفت. او طی یک مجموعه مقاله درباره «مبانی حاکمیت سیاسی در اسلام» آرا و اندیشه های رایج در مورد دموکراسی، رأی اکثریت، آزادی عقیده و برابری و مساوات را در نسبت با تفکر سیاسی مأخوذ از وحی و نهج البلاغه و آرای سیاسی حضرت امام (ره) مورد تجزیه و تحلیل و نقد قرار داد. مقالاتی نیز در تبیین حکومت اسلامی و ولایت فقیه در ربط و نسبت با حکومت الهی حضرت رسول (ص) در مدینه و خلافت امیر- مؤمنان (ع) نوشت و اتصال و پیوند انقلاب اسلامی را با نهضت انبیا علیهم السلام و جایگاه آن را در «تاریخ حیات باطنی بشر» تشریح کرد. مقالات متعددی درباره دفاع مقدس و نسبت آن با جنگ های صدر اسلام و قیام عاشورا و وجوه تمایز آن از جنگ هایی که بخصوص در قرون اخیر واقع شده اند، و نیز برکات ظاهری و غیبی جنگ و ویژگی های رزم آوران و بسیجیان، در زمره مطالبی بود که در «اعتصام» منتشر شد. در مضامین اعتقادی و عبادی نیز تحقیق و تفکر می کرد و حاصل کار خویش را به صورت مقالاتی چون «اشک، چشمه تکامل»، «تحقیق در معنی صلوات» و «حج، تمثیل سلوک جمعی بشر» به چاپ می سپرد. در کنار نگارش این مقالات، مجموعه مقالاتی نیز با عنوان کلی «تحقیق مکتبی در باب توسعه و مبانی تمدن غرب» برای ماهنامه «جهاد»، ارگان جهاد سازندگی، نوشت. «بهشت زمینی»، «میمون برهنه!»، «نظام آموزش و آرمان توسعه یافتگی»، «ترقی یا تکامل؟» و ... از جمله مقالات آن مجموعه است این مقالات بعد از شهادت او از سوی مرکز حفظ و نشر آثار دفاع مقدس (وزارت جهاد سازندگی)، با عنوان کلی مذکور (تحقیق مکتبی ...) به چاپ رسید. این دوره از کار نویسندگی شهید تا سال 1365 ادامه یافت.

مقارن با همین سال ها شهید آوینی علاوه بر کارگردانی و مونتاژ مجموعه «روایت فتح»، نگارش متن آن را برعهده داشت. او در ماه محرم سال 1366، نگارش کتاب «فتح خون» (روایت محرم) را آغاز کرد و نه فصل از فصول دهگانه آن را نوشت. اما در حالی که کار تحقیق در مورد وقایع روز عاشورا و شهادت بنی هاشم را انجام داده و نگارش فصل آخر را آغاز کرده بود، به دلایلی کار را ناتمام گذاشت.

او در سال 1367 یک رتم در مجتمع دانشگاهی هنر تدریس کرد، ولی چون مفاد مورد نظرش برای تدریس با طرح درس های دانشگاه همخوانی نداشت از ادامه تدریس صرف نظر کرد. مجموعه مباحثی که برای تدریس فراهم شده بود با بسط و شرح و تفسیر بیشتر در مقاله بلندی به نام «تأملاتی در ماهیت سینما»، که در فصلنامه «فارابی» به چاپ رسید، و بعد در مقالاتی با عناوین «جذابیت در سینما»، «مونتاژ به مثابه معماری سینما»، «آینه جادو»، «قاب تصویر و زبان سینما» و ...، که از فروردین سال 1368 در ماهنامه هنری «سوره» منتشر شد، تفصیل پیدا کرد. مجموعه این مقالات در کتاب «آینه جادو» (جلد اول، مقالات سینمایی) جمع آوری و به چاپ سپرده شد.

سال های 1368 تا 1372 دوران اوج کار مطبوعاتی شهید آوینی است. آثار او در طی این دوره نیز موضوعات بسیار متنوعی را شامل می شود. هر چند آشنایی با سینما در طول مدتی بیش از ده سال مستند سازی و تجارب او در زمینه کارگردانی مستند و بخصوص مونتاژ باعث شد که قبل از هر چیز به سینما بپردازد، ولی این مسأله موجب بی اعتنایی او نسبت به سایر هنرها نشد. او در کنار تألیف مقالات تئوریک درباره ماهیت سینما و نقد سینمای ایران و جهان، مقالات متعددی در مورد حقیقت هنر، هنر و عرفان، هنر جدید- اعم از رمان، نقاشی، گرافیک و تئاتر- هنر دینی و سنتی، هنر انقلاب و ... تألیف کرد که در ماهنامه «سوره» به چاپ رسید. طی همین دوران درخصوص مبانی سیاسی- اعتقادی نظام اسلامی و ولایت فقیه، فرهنگ انقلاب در مواجهه با فرهنگ واحد جهانی و تهاجم فرهنگی غرب، غربزدگی و روشنفکری، تجدد و تحجر و موضوعات دیگر تفکر و تحقیق کرد و مقالاتی منتشر نمود.

مجموعه آثار شهید آوینی در این دوره، هم از حیث کمیت، هم از جهت تنوع موضوعات و هم از نظر عمق معنا و اصالت تفکر و شیوایی بیان اعجاب آور است. در حالی که سرچشمه های اصلی تفکر او به قرآن، نهج البلاغه، کلمات معصمین علیهم السلام و آثار و گفتار حضرت امام (ره) باز می گشت. با تفکر فلسفی غرب و آرا و نظریات متفکران غربی نیز آشنایی داشت و با یقینی برآمده از نور حکمت، آنها را نقد و بررسی می کرد. او شناخت مبانی فلسفی و سیر تاریخی فرهنگ و تمدن جدید را از لوازم مقابله با تهاجم فرهنگی می دانست چرا که این شناخت زمینه خروج از عالم غربی و غربزده کنونی را فراهم می کند و به بسط و گسترش فرهنگ و تفکر الهی مدد می رساند. او بر  این باور بود که با وقوع انقلاب اسلامی و ظهور انسان کاملی چون امام خمینی (ره) بشر وارد عهد تاریخی جدیدی شده است که آن را «عصر توبه بشریت» می نامید، عصری که به انقلاب جهانی امام عصر (عج) و ظهور «دولت پایدار حق» منتهی خواهد شد.

منبع: مرکزاسنادبنیادشهیدوامورایثارگران تهران بزرگ